اقتصاد ایران نفتی‌تر شد

وابستگی مستقیم و غیر مستقیم تولید ملی به نفت، و همچنین سهم بالای نفت در عرضه ارز مورد نیاز برای واردات کالاهای اساسی و مورد استفاده در تولید و از طرفی سهم 82 درصدی صادرات نفتی از کل صادرات و موضوعاتی از این دست موجب شد تا وضعیت اقتصاد که در پیش رو قرار داد بسیار نگران کننده باشد.همانطور که اشاره شد بررسی وضعیت موجود و پارامترهای اقتصادی  نشان از این واقعیت دارد که اقتصاد ایران متاسفانه بیش از پیش به درمدهای نفتی وابسته شده و به ن عادت کرده است و در صورت افت درمدهای نفتی، خطر بزرگی اقتصاد ملی را تهدید می کند واین موضوع خلاف ن چیزی است که در طول بیش از 20 سال گذشته از سوی مقام معظم رهبری بر ن تاکید شد که باید وابستگی اقتصاد از نفت کاهش یابد.

*وابستگی اقتصاد ایران به نفت علی رغم ادعای کاهش برخی از مسئولان شدیدا افزایش یافته است

با بررسی های صورت گرفته می‌توان گفت علی‌رغم ادعای بعضی از افراد مسئول، سهم نفت در تولید ناخالص داخلی در طول سالهای گذشته افزایش یافته است و کسانی که تصور کاهش وابستگی اقتصاد به نفت را دارند، تنها با نگاهی سطحی به مقایسه میزان تولید ناخالص داخلی و میزان ارزش افزوده نفت یا مقایسه میزان تولید ناخالص داخلی و صادرات نفتی می‌پردازند و  به این نکته توجه ندارند که در این حالت تنها به رابطه مستقیم تولید ملی و نفت توجه شده است و نقش غیر مستقیم درمدهای نفتی در بخش‌های مختلف اقتصاد و میزان وابستگی شدید صنایع مختلف کشور به دلارهای نفتی مغفول مانده است.

بنابراین میزان کاهش تولید داخلی در هنگام قطع تولید و صادرات نفت، می‌تواند نشانگر میزان وابستگی تولید داخلی به نفت باشد.

اما چگونه می‌توان میزان کاهش تولید در صورت نبود نفت را اندازه‌گیری کرد؟ یا می‌توان بدون استفاده از مدلهای پیچیده اقتصادی همچون مدلهایی که در اقتصاد کلان یا مدلهای اقتصادی که در بخش عمومی اقتصاد وجود دارد این میزان وابستگی را اندازه‌گیری‌کرد؟که باید پاسخ منفی به این سوال داد.زیرا  حتی با استفاده از مدلهای مذکور نمی‌توان میزان دقیق این وابستگی را مشخص کرد.

یکی از شاخص‌ها و معیارهایی‌که می‌توان از ن برای بررسی میزان وابستگی تولید داخلی به نفت استفاده کرد، سهم واردات کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای به تولید و سهم صادرات نفتی در عرضه ارز مورد نیاز برای واردات کالاهای مصرفی و غیر مصرفی است.

به طور خلاصه می‌توان گفت بدون صادرات نفتی، واردات کالاهای سرمایه‌ای و واسطه‌ای مورد نیاز صنایع داخلی مختل شده و به طور غیر مستقیم تولید بسیاری از صنایع داخلی دچار مشکل می‌شود. به عنوان مثال در سال گذشته به خاطر کمبود ارز، واردات قطعات خودرو به کشور با مشکل روبرو شد که نتیجه ن کاهش شدید تولید خودروهای داخلی و افزایش چندین برابری قیمت نها بود.

این در حالی است که به گفته کارشناسان صنعت خودرو سازی بعد از صنعت نفت، بزرگترین صنعت ایران محسوب شده و با استدلال فوق مشخص می‌شود که بدون نفت، صنعت خودروی کشور نیز از حیات اقتصادی ساقط می‌ شود.

*میزان سهم صادرات نفت در عرضه ارز مورد نیاز کشور

همانطور که در ابتدای گزارش اشاره شد، برای بررسی اهمیت صادرات نفت در تولید باید نگاهی به سهم نفت در عرضه ارز مورد نیاز کشور انداخت. به طور کلی عرضه ارز در کشور به میزان صادرات نفتی، صادرات غیر نفتی، خالص صادرات خدمات و خالص ورود سرمایه وابسته است.

در دوره سالهای 83 الی 90 با توجه به افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی ، پتانسیل عرضه ارز با افزایش قابل ملاحظه‌ای مواجه شد. به گونه‌ای که میزان عرضه سالانه ارز از 44 میلیارد دلار به 120 میلیارد دلار افزایش یافت که نشان‌دهنده 173 درصد رشد است.

این در حالی است که صادرات نفتی کشور در طول دوره مذکور با رشد 216 درصدی روبرو بوده است.ازطرفی با نگاهی به ده قلم عمده کالاهای صادرات غیر نفتی نشان از سهم بسیار عظیم محصولات پتروشیمی نظیر متانول، پروپان، اوره و ... دارد که باید گفت این محصولات نیز از مشتقات نفتی است و می توان نها را به نوعی نفتی نامید.

بنابراین در یک جمله می‌توان گفت واردات کالا اعم از مصرفی و غیر مصرفی بدون صادرات نفتی در شرایط کنونی غیر ممکن است.

*میزان وابستگی بودجه عمومی دولت به نفت چه قدر است؟

در خصوص وابستگی بودجه عمومی سالانه کشور به نفت باید گفت درسالهای گذشته همواره میزان وابستگی مستقیم بودجه عمومی دولت به منابع نفتی حدود 50 درصد بوده است. به طوری که به گفته کارشناسان اقتصادی میزان وابستگی بودجه به نفت از 69 درصد در سال 1387 به 48.5 درصد در سال 1392 رسیده است.

البته لازم به ذکر است هرچند نسبت درامدهای نفتی در بودجه عمومی کاهش یافته است اما مقدار منابع نفتی استفاده شده در بودجه با رشد 34 درصدی روبرو بوده و از 603 هزار میلیارد ریال در سال 1387 به 808 هزار میلیارد ریال در سال 1392 رسیده است.

بنابراین باید گفت که حجم منابع نفتی استفاده شده در بودجه از سال 1379 تا سال 1392 از 73 هزار میلیارد ریال به 808 هزار میلیارد ریال رسیده‌است.

به عبارت دیگر حجم منابع نفتی استفاده شده در بودجه، بیش از 11 برابر شده است و شرایط کشور به گونه‌ای است که هرگونه کاهش در میزان درمدهای نفتی منجر به کسری غیر قابل جبران در بودجه دولت می‌گردد.

*کاهش صادرات نفت همراه با افزایش درمدهای نفتی

همزمان با تحریم نفتی اتحادیه اروپا علیه ایران، تولید نفت‌خام ایران در سالهای گذشته به شدت کاهش یافت به ‌گونه‌ای که متوسط تولید روزانه نفت از سال 2011 تا نوامبر 2012 با افت 35 درصدی از 3 میلیون 628 هزار بشکه به 2 میلیون 683 هزار بشکه در روز رسیده است.

اما به خاطر بالا رفتن قیمت نفت در بازارهای جهانی از 76 دلار در سال 1389 به 116 دلار در سال 1390 درمدهای نفتی کشور نه تنها کاهش نیافته است بلکه از حدود 90 میلیارد دلار در سال 1389 به 118 میلیارد دلار در سال 1390 رسیده است.

همچنین با توجه به قیمت 105 دلاری هر بشکه نفت‌خام سبک ایران در سال 1391 به نظر می‌رسد درمدهای نفتی در سال گذشته نیز بالای 100 میلیارد دلار بوده باشد.

البته باید توجه داشت که مشکلات ارزی پیش‌مده در سالهای اخیر عمدتا نه به خاطر کاهش درمدهای نفتی بلکه به خاطر محدودیت‌های ایجاد شده در سیستم بانکی بین‌المللی و تحریم بانک مرکزی بوده است که باعث عدم امکان انتقال درمدهای نفتی دلاری به داخل کشور و بهره‌گیری از ن برای مداخله در بازار ارز داخلی شده است. بنابراین در صورت سقوط قیمت نفت به زیر 100 دلار در ینده، خطر بزرگی درمدهای نفتی کشور را تهدید می کند و مشکلات فعلی را دو چندان خواهد کرد.

بنابراین اولویت اصلی و ضروری کشور توجه به شوک قریب الوقوع نفتی مذکور و اتخاذ راهکارهای پیشگیرانه در جهت جلوگیری از ایجاد بحران و مادگی برای کنترل بحران احتمالی است.